Κυκλοφόρησε το νέο (τρίτο) βιβλίο της Δέσποινας Καλέζου

“Δυο μεγάλοι επαναστάτες της Σπάρτης”

Αν θέλει κάποιος να κατανοήσει πλευρές της Ιστορίας, να αξιοποιήσει και να κρίνει το παρόν, αρκεί να εντρυφήσει στο παρελθόν.

Μετά το έργο «Η αλαζονεία της δύναμης» και «το Τέλος του Αθηναϊκού Ιμπεριαλισμού», ακολουθεί το τρίτο- από πλευράς ιστορικής- της Δέσπως Καλέζου: « Δυο μεγάλοι επαναστάτες της Σπάρτης».

Δεν πρόκειται για μυθιστόρημα αλλά για ιστορικά γεγονότα που προσπαθεί η συγγραφέας να αφηγηθεί με μυθιστορηματικό τρόπο. Έτσι η καταγραφή της ιστορίας συναρπάζει και κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη.

Πηγές της: Πλούταρχος και Πολύβιος κυρίως, εκφράζει όμως και τη δική της προσωπική άποψη δικαιολογώντας την ώστε να αξιολογείται αναλόγως.

Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τη δημιουργία και εκμηδένιση των ελληνιστικών κρατών, ο Ελληνισμός πήρε εκείνη την αιφνίδια διάσταση, που γρήγορα την ακολούθησε η βαθμιαία συρρίκνωση.

Στην Πελοπόννησο η Αχαϊκή και η Αιτωλική ανταγωνίζονταν για το ποιος θα έχει την πρωτοκαθεδρία. Η Σπάρτη μετά την ατιμωτική Ανταλκίδειο ειρήνη (387 π.Χ.) με τον Πέρση βασιλιά, χάνει το κύρος της. Αιμορραγεί εξ αιτίας των μακροχρονίων πολέμων και της μισθοφορίας. Χίλιοι μόνον άνθρωποι είχαν δικαίωμα του Σπαρτιάτη πολίτη.

Η κατάσταση βρισκόταν στα χέρια 100 οικογενειών με πλήρη δικαιώματα. Τίποτα δεν θυμίζει την αρχαία Σπάρτη.

Μέσα σε αυτό το κλίμα, γράφει η συγγραφέας Δέσπω Καλέζου, δυο μεγάλες προσωπικότητες άφησαν το στίγμα τους στον ελλαδικό χώρο και την ιστορική πορεία της Σπάρτης και σημάδεψαν το 2ο μισό του 3ου αι. π.Χ.: Άγις Δ΄και Κλεομένης Γ΄.

«Σε μια εποχή βαθειάς κρίσης, κρίσης πολιτικής, κοινωνικής με τεράστιες ανισότητες, κρίσεις θεσμών και αξιών, κρίσης καθολικής, αναδύθηκαν μέσα από τα λείψανα της παρηκμασμένης Σπάρτης και αγωνίστηκαν για ισότητα και δικαιοσύνη για τη δημιουργία μιας κοινωνίας πραγματικών ελεύθερων ανθρώπων, για να διασώσουν το πρότυπο του κλασικού ανθρώπου, το συνειδητοποιημένο πολιτικό πρόσωπο», συνοψίζει στην εισαγωγή της η συγγραφέας. Έτσι το γενικότερο κλίμα αντικατοπτρίζει την επιτυχή ή όχι έκβαση των μετέπειτα αλλαγών- μεταβολών της Σπάρτης.

«…Είναι η εποχή που τα χαρακτηριστικά της μοιάζουν με τη δική μας εποχή, την εποχή της κρίσης. Διεύρυνση αγορών, παγκοσμιοποίηση, συσσώρευση πλούτου τεράστιου στα χέρια των λίγων, ενώ η φτώχια παίρνει εκρηκτικές διαστάσεις» διαπιστώνει. Ίσως είναι και η αφορμή καταγραφής του παρόντος βιβλίου.

Τραγική η κατάσταση όταν ανέλαβε την κατάσταση ο ένας εκ των δυο οραματιστών: ο Άγις Δ΄ (245 π.Χ.), εγγονός της Αρχιδάμειας, που έσωσε κάποτε τη Σπάρτη από τον Πύρρο, με τη γενναία στάση της.

Τέσσερα χρόνια πέρασαν για να πραγματώσει τις ιδέες του ο Άγις. Να βρει συμπαραστάτες, να άρει τις όποιες αμφιβολίες, να δώσει μάχες δυνατές στο στρατιωτικό πεδίο, για να πείσει τελικά ότι οι φιλοδοξίες του θα είχαν ευνοϊκό αποτέλεσμα, θετικό και συμφέρον για τι λαό.

Είχε όμως τη μεγαλύτερη στήριξη από τη γιαγιά του Αρχιδάμεια και τη μητέρα του Αγησιστράτη, που όχι μόνο δεν αντιστρατεύτηκαν τις ιδέες του αλλά και παρέδωσαν όλα τους τα πλούτη στη μεταρρυθμιστική του προσπάθεια.

Γιατί-κατά τον Πλούταρχο- το περισσότερο μέρος του Λακωνικού πλούτου ανήκε στις γυναίκες, επισημαίνει η συγγραφέας. Αναδασμός της γης, απαλλαγή από τα χρέη: τα θέματα που τον απασχολούσαν. Σκοπός του: να επαναφέρει το καθεστώς του Λυκούργου, «…νομίζοντας ότι ήταν σωστό, όπως και ήταν πραγματικά, να επαναφέρει την ισότητα και να αναπληρώσει τον αριθμό των πολιτών…» Τα σχέδιά του, παρά τις τροπαιοφόρες νίκες και την διακαή αγωνιστική του δράση, που καταγράφονται με παραστατικό τρόπο από τη συγγραφέα, ανατράπηκαν.

Τη χαριστική βολή την έδωσε ο θείος του Αγησίλαος με την αρρωστημένη του αγάπη προς τον πλούτο. Ως αγνός ιδεολόγος ο Άγις, μη υποπτευόμενος τους δόλιους σκοπούς του, έχασε το παιχνίδι.

«Και παρ’ ότι βρισκόταν σε τέτοια ηλικία που ακόμα και όταν πέφτουν σε σφάλματα οι άνθρωποι, συγχωρούνται, πιο δίκαια κατηγορήθηκε από τους φίλους του (τους ομοϊδεάτες του), παρά από τους εχθρούς του…με τον ήρεμο και ωραίο χαρακτήρα του», ολοκληρώνει ο Πλούταρχος τη βιογραφία του πρώτου βασιλιά που σκοτώθηκε από τους εφόρους, γιατί θέλησε να κάνει έργα ωφέλιμα για τους πολίτες και τη Σπάρτη- υπογραμμίζει η συγγραφέας.

Με δίκη παρωδία, βρήκε τραγικό θάνατο με απαγχονισμό, όχι μόνο ο ίδιος ο Άγις αλλά και η μητέρα του Αγησιστράτη και η γιαγιά του Αρχιδάμεια. Συγκίνηση προκαλούν η στάση και τα λόγια της Σπαρτιάτισσας Αγησιστράτης λίγο πριν αποδεχτεί και τη δική της καταδίκη: «Παιδί μου η μεγάλη σου ευγένεια, η πραότητα και η φιλανθρωπία σου σε κατέστρεψαν και μαζί όλους εμάς» είπε πέφτοντας πάνω στο παιδί της φιλώντας το στο πρόσωπο.

«Μακάρι όλα αυτά να είναι για το καλό της Σπάρτης» πρόσθεσε και σηκώθηκε και πήγε μόνη της προς την αγχόνη. Αυτό το μεγαλείο ψυχής απαθανατίζει η συγγραφέας. -Αποδεικτικό επί πλέον στοιχείο το ήδη καταγραμμένο άρθρο της, αφιέρωμα : «Στη γυναίκα της Σπάρτης».

Ο Κλεομένης δεν είχε βέβαια τόση μεγάλη ευσέβεια και πραότητα όση ο Άγις, αλλά είχε τόλμη και ορμή κατά τον Πλούταρχο. Του φαινόταν καλύτερο να κυβερνάει τους ανθρώπους που τον δέχονταν με τη θέλησή τους, έκρινε όμως καλό και να οδηγεί με τη βία προς το συμφέρον τους, εκείνους που δεν πείθονταν. Αυτή η διαφορά των δυο ανδρών αφορούσε στα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς τους, στις ήρεμες στιγμές της καθημερινότητας, επισημαίνει η συγγραφέας.

Η διαφοροποίηση αρχίζει από τη στιγμή που ο Άγις πίστευε πως υπάρχει καλό ακόμη και στους εχθρούς του: ο ρομαντικός επαναστάτης που επιδιώκει την ανατροπή ενός φαύλου συστήματος με την πειθώ, ενώ ο Κλεομένης ήταν ο τολμηρός επαναστάτης που θέλει να προχωρήσει πέρα από τα στενά όρια της Σπάρτης.

Οι ιδέες του εύρισκαν ανταπόκριση και στους Σπαρτιάτες ενθυμίζοντας το Λυκούργειο σύστημα. «Η Στωϊκή φιλοσοφία για τους δυναμικούς και εκρηκτικούς χαρακτήρες έχει κάτι το αβέβαιο και παράτολμο, συνδυασμένη όμως με χαρακτήρες συνετούς και πράους, τους βοηθάει πολύ να επιδοθούν σε καλά έργα»

(Πλούταρχος Κλεομ, &23) Μια επισήμανση για το καινοφανές της εποχής αλλά και για το πόσο επικίνδυνο είναι για τους εμφορούμενους τέτοιων ιδεών, συμπληρώνει η Δέσπω Καλέζου.
Είχε ήδη είχε διαμορφώσει επαναστατική συνείδηση ο Κλεομένης, γενόμενος βασιλιάς το 235 π.Χ. μετά το θάνατο του πατέρα του Λεωνίδα.
Συμπαραστάτες στην προσπάθειά του τού αναμορφωτή ήταν η γυναίκα του Αγιάτιδα,(η πρώην σύζυγος του Άγιδος) ο δάσκαλος Σφαίρος, η αγέρωχη μάνα του Κρατησίκλεια.

Αντιλήφτηκε ότι για να πετύχει η μεταρρύθμιση έπρεπε να αποκτήσει το ανάλογο κύρος στη Σπάρτη. Γι’ αυτό έκρινε απαραίτητες τις επιτυχίες του στον πόλεμο, ώστε να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις
και το ανάλογο κλίμα για τις κοινωνικές μεταβολές. Και βρέθηκε η αφορμή με τον Άρατο, τον αρχηγό της Αχαϊκής συμπολιτείας. Εκμεταλλευόμενος τον φόβο επέκτασης των Αχαιών στο έδαφός τους οι Σπαρτιάτες, ανέθεσαν στον Κλεομένη τη διευθέτηση του θέματος.
Έτσι έχουμε μια σειρά επιτυχιών κατά τις οποίες έχασε μεν τη Μαντίνεια αλλά κατέλαβε τα Λεύκτρα που ανήκαν στη Μεγαλόπολη και μετά την επιτυχή έκβαση της μάχης, απόκτησε υπερηφάνεια και αυτοπεποίθηση, πιστεύοντας, ότι ήταν η στιγμή κατάλληλη για την εφαρμογή του σχεδίου του: να γίνει η κοινωνική αλλαγή, να μοιράσουν τα κτήματα στους πολίτες, να φέρουν την ισότητα κι έτσι να ανυψώσουν τη Σπάρτη στην παλιά ηγεμονική της θέση στην Ελλάδα.

Τα γεγονότα όμως που ακολούθησαν- εξιστορεί η συγγραφέας- έδειξαν τη δυσκολία του εγχειρήματος. Όντας αποφασισμένος να πραγματώσει την κοινωνική του μεταρρύθμιση δε δίστασε να χρησιμοποιήσει ακόμη και βία και μόλις κατάφερε να ηρεμήσει τα πράγματα, προέβη αμέσως στον αναδασμό της γης, πράγμα που δεν έκανε ο Άγις, και το σημαντικότερο, προέβη σε νεωτερισμούς που αφορούσαν στην οργάνωση του στρατού, γιατί πίστευε, πως μόνο με στρατιωτική ισχύ -παρά το νεαρό της ηλικίας του- θα πραγματώσει το κοινωνικό του έργο.
Και ενώ σε ελάχιστο χρόνο κατάφερε να γίνει κύριος σχεδόν της Πελοποννήσου, έχασε την πρωτοκαθεδρία, από τη στιγμή που τον εγκατέλειψαν εκείνοι που είχαν εκστρατεύσει μαζί του και παρέδωσαν τις πόλεις στον Αντίγονο.
Μην έχοντας άλλη διέξοδο ο Κλεομένης στράφηκε στον Πτολεμαίο για βοήθεια και έφτασε στο σημείο να δώσει σε αντάλλαγμα των υποτιθέμενων υπηρεσιών του, τη μάνα του και τα παιδιά του.

«…Δε μας βάζεις όσο γίνεται ταχύτερα στο καράβι να μας στείλεις εκεί όπου πιστεύεις ότι αυτό το κορμί μπορεί να προσφέρει εξαιρετικά χρήσιμες υπηρεσίες στη Σπάρτη, πριν να το καθηλώσουν και να το διαλύσουν τα γεράματα;» Το σθένος της μάνας Κρατησίκλειας.
«Η στρατιωτική φυσιογνωμία του Κλεομένη όχι μόνο στους συμπολίτες του είχε εμπνεύσει φρόνημα και θάρρος ( Πλούτ. Κλεομ.47) αλλά και στους εχθρούς φαινότανε πως ήταν καλός στρατηγός και άξιος για μεγάλα πράγματα…»
Αλλά η τύχη που καθορίζει τα πιο μεγάλα πράγματα έδωσε τέτοια τροπή στις περιστάσεις και τέτοια βαρύτητα, ώστε στη μάχη της Σελλασίας (222 π.Χ.) να κριθεί το αποτέλεσμα. Αν είχε φτάσει η επιστολή ανάκλησης του Αντιγόνου νωρίτερα, το όνειρο του Κλεομένη θα είχε ευοδωθεί, καταλήγει στο συμπέρασμα η συγγραφέας.
Στους δρόμους και στην αίθουσα των εκτελέσεων της Αλεξάνδρειας έμελλε να παιχτεί η τελευταία πράξη του δράματος. Ο Κλεομένης , η οικογένειά του, οι φίλοι του ομοϊδεάτες πλήρωσαν με τη ζωή τους.
Θα μπορούσε η διεξοδική ανάλυση μαχών και συγκρούσεων να αποδειχτεί κουραστική ή βαρετή για τον αναγνώστη αλλά η ικανότητα της συγγραφέως έρχεται να αντικαταστήσει τη βαρύτητα με ελαφρές επισημάνσεις, πληροφορίες των ιστοριογράφων ακόμη και με συναισθηματικές αναφορές στις γυναικείες οντότητες, που κάθε άλλο, παρά υποδεέστερες αποδεικνύονται. Γιατί πίσω από τις γενναίες συμπεριφορές των ανδρών, ανακαλύπτονται φυσιογνωμίες γυναικών μάνες, γιαγιάδες που δεν εγκυμονούν μόνον γιους αλλά «ογκόλιθους». Σπέρματα μεγαλόψυχα, μεγαλόπνοα αντρωμένα, όπως η Σπαρτιάτισσα.
Οι γνώστες του αντικειμένου αλλά και οι ενασχολούμενοι με το είδος της ιστορικής περιπλάνησης, καταφέρνουν ώστε και οι μακράν της Ιστορίας να ενημερώνονται και -γιατί όχι- να αντιλαμβάνονται. Έτσι -δεν θα είναι υπερβολή- ο καθένας να αποκτά ιστορική συνείδηση έστω κι αν δεν βυθομετρεί αλλά βολιδοσκοπεί απλώς την ιστορία. Και γηράσκει διδασκόμενος.

Κατσουλίδη Αλέκα